پیشینه باستانی و تاریخی مشهد
بنابر شواهد تاریخی، شهر مشهد و محدوده اطراف آن بخشی از دشت باستانی توس بوده است. اقلیم مساعد، وجود مراتع و چشمه سارهای فراوان، دلیل مسکن و موطن اقوام گوناگون در این سرزمین می باشد. تاریخ مشهد در حقیقت از زمان شهادت حضرت رضا(ع) آغاز میشود.
در اواخر قرن دوم هجری در محل مشهد کنونی دهکده های به نام سناباد وجود داشته که از توابع نوغان بزرگترین شهر ولایت توس به شمار می رفته است. این آبادی نیز مانند دیگر قراء دارای قناتی برای سکونت اهالی به نام سناباد بوده است. در نزدیکی آن باغ وسیع و کاخ باشکوه حمید بن قحطبه والی خراسان واقع بوده که قنات از آن عبور میکرده است. پس از شهادت حضرت رضا(ع)، پیکر مطهر آن امام را در آب قنات سناباد غسل دادند و آن آب متبرک شد. بدین ترتیب سناباد که تا آن زمان دهکده های بیش نبود، به دلیل وجود مضجع شریف حضرت رضا(ع) مورد توجه قرار گرفت و رو به آبادانی گذاشت و گسترش یافت. در حدود نیمه قرن سوم هجری علاقه مندان آل علی(ع) و مجاوران حرم مطهر به تدریج خانه هایی در اطراف حرم ساختند. از آن تاریخ تا کنون مشهدالرضا فراز و نشیب های بسیاری دیده است و امروزه به عنوان یکی از شهرهای بزرگ ایران و پایتخت معنوی کشور همه ساله شاهد حضور میلیون‌ها عاشق و دلباخته ائمه اطهار(ع) است.
مشاهیر و مفاخر مشهد
ایران زمین از دیرباز کانون تولید و نشر علم و عرصه پهناور شعر و ادب در جهان بوده است. در زمانی که اروپا در تاریکی مطلق قرون وسطی فرو رفته بود، هر روز چهره تازهای از علم و ادب در ایران زمین رخ می‌نمود. جای جای این خاک پرگهر خاستگاه دانشمندان، فلاسفه، شعرا و عرفایی بوده که هر کدام به تنهایی میتوانستند افتخار یک کشور باشند. در این میان شهرهایی بودند که سهم بیشتری در زایش و پرورش این بزرگان داشتند. از جمله شهر توس که زادگاه بیشترین و بزرگترین مفاخر علمی و فرهنگی و ادبی این سرزمین است. بزرگانی چون حکیم ابوالقاسم فردوسی، خواجه نصیرالدین توسی، خواجه نظام‌الملک توسی، امام محمد غزالی، احمد غزالی، شیخ توسی، جابربن حیان، اسدی توسی و دقیقی که هر یک در عرصه تاریخ علم و ادب جهان سرشناس هستند.
سوغات مشهد
مهمترین سوغات مشهد زعفران است.گرانترین ادویه جهان که مرغوبترین نوع جهانی آن، در خراسان و عمدتا در شهرستانهای قاینات و تربت حیدریه و گناباد و مشهد و فردوس و کاشمر و… کشت میشود و در بازارها و کارخانجات مشهد به عنوان سوغات اصلی این شهر، فرآوری، بسته بندی و به فروش میرسد.
آرامگاه فردوسی
آرامگاه فردوسی، مکانی است که خاکش پیکر حکیم ابوالقاسم فردوسی را به آغوش کشیده و تا به امروز یاد این شاعر را برای مان جاوید نگاه داشته است. این مکان با فضای بسیار زیبا و چشم نوازش میزبان گردشگران بسیاری از داخل و خارج از کشور است و بسیاری را از راه های دور و نزدیک به سوی خود می کشاند. این آرامگاه در ۲۸ کیلومتری غرب روستای پاژ، زادگاه فردوسی قرار دارد و از 12 فروردین سال 1342 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
بزرگترین کلانشهر مذهبی جهان
مشهد مقدس، دومین کلانشهر مذهبی جهان، از قرون گذشته یادگارهایی بس افتخارآفرین و پیشینه‌ای پربار داشته است. این مهم با وجود مضجع پاک و شریف ثامن‌الحجج حضرت علی بن موسیالرضا(ع) به مانند نگینی درخشان در عالم تشیع و به عنوان پایگاه معارف دینی و رضوی تجلی یافته است. اکنون این شهر، میعادگاه ارادتمندان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و میلیون‌ها زائر و مسافر عاشقی است که از سراسر ایران و مناطق دیگر وارد این شهر میشوند. اینگونه است که مشهد الرضا مهد ادب، فرهنگ، فضیلت و تجلیگاه عاشقانهترین ارادات‌ها به خاندان علوی است. با این وصف، شهرداری مشهد که از آغاز تاسیس، ساماندهی و بهبود شرایط زیستمحیطی در این شهر را برای مجاوران و زائران بر عهده داشته، در کنار انجام وظایف شهری، اقبال خویش را به مشارکت در امور خدمت به زائران اثبات نموده و بر تقویت و ساماندهی این جریان اصرار ورزیده است.
حرم مطهر امام رضا(ع)
بی‌شک مهمترین و زیباترین نقطه شهر مشهد، بارگاه ملکوتی امام رضا (ع)، همان کعبه دل عاشقان در سرتاسر جهان است. با توجه به ارزش معنوی و والای این بنا، بهترین و باشکوه‌ترین هنرهای اسلامی را در این مجموعه زیارتی را می‌توان مشاهده نمود. این حرم با شکوه و مجموعه تاریخی و هنرمندانه آن با صحن‌ها، ایوان‌ها، رواق‌ها، موزه غنی و کتابخانه مرکزی آستانقدس، مکانی دیدنی و زیارتی و دارای اهمیت بسیار برای مسلمانان است. مجموعه‌ای مشتمل بر چهار ایوان مرتفع به نام‌های؛ عباسی، طلا، شرقی (نقارخانه)، ایوان غربی و هشت صحن به نام‌های؛ انقلاب، آزادی، امام خمینی(ره)، غدیر، کوثر، هدایت، قدس و جامع رضوی می‌باشد.
مجموعه معماری – آرامگاهی حرم مطهر حضرت رضا(ع)
حرم مطهر رضوی در هر دوره تاریخی به رغم تحولات سیاسی، شاهد تغییرات کالبدی و تکامل بنیادی و ظاهری بوده که اعمال این تغییرات هنرمندانه مرهون تجربیات اساتید معماری سبک‌های مختلف ساختمانی است.این بنای باشکوه به لحاظ معماری و تزیینات، یکی از جامع‌ترین و باشکوه‌ترین ابنیه جهان اسلام به شمار می‌رود که علاوه بر وجهه معنوی، آراسته به بیشترین شیوه‌‌های هنری، از جمله انواع کاشیکاری، گچبری، اقلام سته خط در خوشنویسی، آیینه‌‌‌کاری، معرق چوب، منبت، حجاری، خاتم و… است. کاشیکاریهای زیبای دوره سلجوقیان، مزین به آیات کریمه و احادیث، مقرنس های آینه کار شده قسمت بالای دیوارها و سقف زیر گنبد، سه محراب زیبا مربوط به قرن هفتم هجری و ضریح طلاکاری روی مرقد امام رضا(ع) است که با خطوط ثلث نستعلیق، آیات قرآن مجید و اشعار فارسی مزین شده از جمله این تزیینات است.
گنبد طلا و گلدسته‌ها
مشخص‌ترین نماد و نشانه مضجع شریف رضوی، گنبدی زراندود است که از دور دست‌ها قابل رویت بوده و آرزوی زیارت آستان منورش را در یادها زنده می‌کند. نخستین گنبد به دستور سلطان سنجر سلجوقی بنیان شد. در عهد صفوی ابتدا شاه طهماسب گنبد را مطلا کرد و سپس شاه عباس اول ساقه گنبد را با خشت‌های طلا پوشاند. از دیگر عناصر معماری حرم مطهر حضرت رضا(ع) مجموعه مناره‌ها و یا گلدسته‌های آن است. نحوه محاسبه معماری گنبد طلا و دو گلدسته قدیمی به لحاظ تقارن دید، به ویژه از خیابان‌های اصلی قدیمی مشهد به سوی حرم مطهر به نحوی بود که از هر سو گنبد طلا، بین دو مناره مزبور دیده می‌شد.
شیخ بهایی
مقبره عالم بزرگ شیعی عصر صفوی، بهاء الدین محمد عامِلی معروف به «شیخ بهایی»، رواقی مستقل را در مجموعه حرم حضرت رضا(ع) تشکیل داده است.
شیخ بهایی در سال ۹۵۳ هجری در بعلبک لبنان ولادت یافت. در سن هفت سالگی به همراه پدر، به ایران هجرت کرد. او باقی عمر خود را در زمان سلطنت شاه عباس اول صفوی ( ۹۹۶ ـ ۱۰۳۵ ق) در ایران، خصوصا شهر اصفهان، سپری نمود. از آنجا که وی زمانی در مشهد به تدریس اشتغال داشت، پس از مرگ، جسدش را به مشهد منتقل و در حرم مطهر حضرت رضا (ع) دفن گردند.
آرامگاه پیر پالاندوز
این بنا در ضلع شمال شرقی حرم مطهر و ابتدای خیابان نواب صفوی قرار دارد. بنیان اولیه بقعه در زمان شاه محمد خدابنده (پدر شاه عباس صفوی) در سال 985 ه.ق صورت گرفته است. مقبره، منسوب به مدفن شیخ محمد مقتدی کارندهی از عرفای شیعه مذهب ذهبیه، مشهور به «پیر پالاندوز» می‌باشد. وی اگرچه از شیوخ سلسله ذهبیه بود اما برای امرار معاش، پالان‌دوزی می‌کرد. بقعه پیر پالاندوز در سال‌های اخیر بازسازی شده است.
مدرسه پریزاد
این بنای تاریخی در حرم مطهر واقع شده و بنیان آن را به «پریزاد خانم» از منسوبان گوهرشاد آغا تیموری نسبت می‌دهند. بنای مزبور از ابنیه سده نهم هجری بوده و حدوداً همزمان با اتمام صحن جامع گوهرشاد ساخته شده است. به استناد یکی از کتیبه‌ها، این مدرسه بعد از وقوع زلزله سال 1084ق، در سال 1091 به دستور «نجف قلی خان بیگلربیگی» مرمت شده است.
مدرسه دو در
از جمله بناهای تاریخی واقع در مجموعه حرم مطهر امام رضا(ع)، ساختمان مدرسه‌ای موسوم به «یوسفیه» یا «دو در» است که در سال 843 هجری روبروی مدرسه پریزاد ساخته شد. این بنا از نوع ابنیه چهار ایوانی و دارای حجره‌هایی در طرفین ایوان‌ها در دو طبقه و دارای دو گنبد فیروزه‌ای با تزئینات کاشی معرق است.
مسجد جامع گوهرشاد
این مسجد در مجموعه معماری حرم مطهر حضرت رضا(ع) واقع شده و در زمره مشهورترین و عظیم‌ترین مساجد چهار ایوانی ایران است که در سال821 هجری به امر گوهرشاد آغا همسر شاهرخ تیموری بنا شد. وسعت این مکان 9309 مترمربع است. کتیبه ایوان، توسط هنرمند دوره تیموری و فرزند گوهرشاد و شاهرخ، یعنی «بایسنقر میرزا»، خوشنویسی شده است. از دیگر نفایس این مسجد جامع، منبری با تزیینات منبتکاری از چوب گردو و گلابی است که در ساخت آن هیچ‌گونه میخ و یا فلز به کار گرفته نشده که توسط معمار معروف ایرانی دوره تیموری «قوام‌الدین شیرازی» ساخته شده است.
سقاخانه اسماعیل طلایی
این بنای زرین در میان صحن انقلاب قرار دارد که در سال 1144ق به دستور نادرشاه افشار، سنگابی یکپارچه از سنگ مرمر را از هرات به مشهد آوردند و شخصی به نام استاد اسماعیل طلاکار بر فراز سنگاب، پوششی هشت ضلعی و سقفی گنبدی شکل بنا نهاد و آن را طلاکاری کرد. سقف گنبدی شکل سقاخانه بر روی پایه‌هایی از سنگ مرمر کنده‌کاری و کاشی شده قرار دارد و سطح آن از بالای کاشی پایه‌ها با خشت‌های مطلا و پیرامون آن با اسماء الله تزیین شده است.
نقاره‌خانه
آیا می‌دانید تنها جایی که در کل دنیا نقاره نواخته میشود حرم امام رضا(ع) است. نقاره‌زنی در آستان مقدس رضوی از دوره غزنویان مرسوم شد و در قرون پس از آن ادامه یافت. بنا بر رسم قدیم در طول سال به استثنای محرم و صفر، در هر شبانه روز دو نوبت، دقایقی قبل از طلوع و غروب آفتاب و ولادت ائمه اطهار(ع) به استثنای شهادت‌ها، نقاره با طنین خاصی نواخته میشود. علاوه بر این، در مناسبت‌های مذهبی و میلاد ائمه اطهار(ع) و همچنین هنگام بروز کراماتی از سوی حضرت نیز نقاره شادمانی نواخته میشود.
خانه داروغه
خانه داروغه مربوط به دوره قاجار است و در مشهد، خیابان نواب صفوی، راسته حوض مسگران، کوچه داروغه واقع شده و این اثر در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۶۳۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
گنبد سبز
بنای تاریخی گنبد سبز در مرکز شهر و در خیابان آخوند خراسانی قرار دارد. وجه تسمیه بنا به جهت گنبد مزین به کاشیکاری فیروزه‌ای متمایل به سبز است.
آرامگاه خواجه مراد
آرامگاه خواجه مراد در 12 کیلومتری جنوب شرقی مشهد در دامنه کوه و کنار یک چشمه آب قرار دارد. خواجه مراد یکی از نزدیکان امام رضا(ع) و نام او هرثمه بن اعین است که در سال 210 هجری وفات یافته است
آرامگاه خواجه اباصلت
این بنا در جنوب شرقی و در 14 کیلومتری مشهد واقع شده که متعلق به اباصلت هروی، خادم حضرت رضا(ع) است.
این مکان از قرن‌ها پیش مزار و مورد توجه شیعیان بوده است و گروهی برای تقرب به خواجه، وصّیت می‌کرده‌اند که در کنار وی دفن شوند بدین ترتیب، این مکان تبدیل به یکی از قبرستان‌های بزرگ مشهد شده است.
آستان متبرکه امام‌زادگان سید ناصر و سید …
بنا بر متون تاریخی این امام زادگان از برادران بلاواسطه امام رضا(ع) می‌باشند که پس از عزیمت آن امام همام به خراسان، همراه انصار و برادران خود به این سرزمین هجرت نمودند و پس از وفات در این مکان مدفون شدند.
منطقه ییلاقی طرقبه
از مهمترین ییلاق‌های کوهستانی حاشیه مشهد، طرقبه است که در 18 کیلومتری جنوب غربی مشهد واقع شده و در قرون نخستین اسلامی به آن «تروغبذ»می‌گفتند و از جمله تفرجگاه ساکنان و زائران شهر مشهد بوده است.
سد چالیدره
سد چالیدره، یک سد خاکی با هسته رسی است که بر روی یکی از سر شاخه‌های فصلی و کوچک حوزه آبریز گلستان واقع شده که از سال 1381 مورد بهره‌برداری قرار گرفته است.
مناظر طبیعی بند گلستان
بند گلستان سازه‌ای آجری و عظیم است که در ابتدای دره پر آب طرقبه و به فاصله 4 کیلومتری از آن قرار دارد و در دوره تیموری ساخته شده است و دریاچه زیبای آن در بیشتر فصول سال آب دارد.
منبع: www.mashhad.ir